Volkenkunde: het verkeerde verhaal

Als je mij eens wil horen preken, moet je mee naar een volkenkundig museum. Volkenkundige musea zijn een speciaal soort en zouden voor mij een heel andere rol moeten vervullen in onze maatschappij dan ze vandaag de dag doen. Alleen de term ‘volkenkundig museum’ al. Als je het mij vraagt is elk museum volkenkundig, elk museum vertelt over de natuur en gebruiken van volkeren, toch zijn er alleen maar vier musea in Nederland die bekend staan als volkenkundige musea.

Op 1 mei van dat jaar gingen de poorten open en konden mensen voor een kwartje alles aanschouwen wat de wondere wereld te bieden had. Daarbij konden de koloniën niet achterblijven. In een tent waren er speciaal ingerichte verblijven die moesten verbeelden hoe de ‘wilden’ leefden in hun natuurlijke omgeving samen met een collectie van etnografica en schilderingen die hun thuisland verbeeldde.

Voor de tentoonstelling waren er onder andere 28 Surinaamse ‘inboorlingen’ naar Nederland gehaald. Onder hen was Jacqueline Ricket. Omdat ze een beetje kon lezen en schrijven werd ze onder de meer intelligente van de groep geschaard en mocht ze souvenirs verkopen. Amsterdam was in die tijd geen uitzondering, door heel Europa heen waren menselijke dierentuinen te vinden. Ze waren voor onderzoek en ter vermaak en educatie van het Europese publiek.

We draaien de klok vooruit… Het is 9 juli 2017 en ik loop door het Tropenmuseum. Wat is er veranderd in die 134 jaar sinds de wereldtentoonstelling op het Museumplein? Uiteraard is er een verandering in hoe wij elkaar behandelen. Dat is echter niet echt iets om trots op te zijn, maar we zouden ons eerder moeten schamen dat het zo lang duurde. Maar als ik kijk naar een volkenkundig museum van vandaag dan zijn de basisprincipes niet veel veranderd. Er is een object uit een ver land, dat met de westerse bril uitgelegd wordt, tot op het punt dat je soms niet kan geloven dat sommige mensen het echt hebben opgeschreven zonder de fout te zien. Wat voorbeelden:

Ik quote de tekst die in de vitrine staat: “Taboetekens zijn staken die in de grond werden gestoken om onbevoegden weg te houden van geheime rituelen.” De taboetekens hebben overduidelijk niet hun werk gedaan. Hoe kan iets dat gemaakt is om ‘onbevoegden’ uit een ritueel te houden nu in een museum staan? Ik moet blijkbaar maar gewoon tevreden zijn met deze ironie van de bovenste plank. Want meer informatie krijg ik niet.

Een andere tentoonstellingstekst gaat verder: “Overal op het eiland Nieuw–Guinea werden de voorouders vereeuwigd. Soms kregen ze hun eigen beeld vaak ook werden ze afgebeeld als op rituele voorwerpen, hun geest bood dan bescherming aan de functie van dat voorwerp.” In de vitrine kunnen we deze objecten zien. Kijken we hier dan niet gewoon naar wat in onze cultuur een grafzerk zou zijn? Beeld even je reactie in als je naar het graf van je oma gaat en de grafsteen opeens weg is. Meegenomen door mensen die er dikke winst op gemaakt hebben bij verkoop. Dit zou onacceptabel zijn, maar toch staan ze hier en staat deze tekst er zonder blikken of blozen bij.

Op de vleugel tegenover komen we bij Nederlands-Indië, het huidige Indonesië. De eerste tekst op de muur spreekt over hoe Nederland van het veroveren van een paar handelsposten over ging tot het ‘besturen’ van het hele eilandrijk en dat de opstanden vaak bloedig werden neergeslagen. Overigens als je naar de site van het verzetsmuseum gaat en kijkt naar hoe men de 5-jarige periode noemt dat de Duitsers Nederland ‘bestuurde’ dan wordt daar gesproken van een bezetting, just saying. In de volgende muurtekst lezen we over de gelaagdheid van de culturen van zuidoost-Azië. De buitenste lagen zouden dan de islam en het christendom en moderne leven zijn en hoe deze daaromheen gegroeid zijn als extra laag. ‘Omheen gegroeid’ zou niet mijn woordkeuze zijn.

Het laatste stukje van de tekst is een van de redenen waarom ik niet normaal door een volkenkundig museum kan lopen: “In voorwerpen uit alle tijden is deze gelaagdheid terug te vinden. Het zijn voorwerpen, soms al meer dan honderd jaar in de collectie van het Tropenmuseum, die door hun bezieling respect afdwingen. Omdat er een koloniale band was tussen Nederland en Indonesië heeft het Tropenmuseum vooral veel Indonesische voorwerpen.” We zijn van het ‘bloedig neerslaan van oppositie’ in anderhalve meter opeens gegaan naar een ‘koloniale band’, het understatement van de eeuw.

Een van de eerste objecten is een Boeddhahoofd, vergelijkbaar met de hoofden die je momenteel in iedere winkelketen in Nederland tegenkomt. De tekst verteld me dat Boeddhabeelden de kloosters en tempels op Midden-Java sierden omstreeks 800 na christus. En dat van honderden sculpturen de hoofden ontbreken die hun weg vonden naar openbare en particuliere collecties. Dan vervolgt de tekst met het weetje dat dit hoofd waarschijnlijk afkomstig is van de Borobudur, het grootste en meest uitbundig versierde monument op Java. Dus dit is een hoofd dat iemand heeft gestolen van de meest belangrijke Indonesische monumenten. Sinds het in 1920 werd geschonken door Artis is niemand op het idee gekomen om het een keer terug te geven. Niet alleen dat maar winkelketens maken nu winst met een beeldvorm die afgeleid is van dit soort diefstal, enkel een hoofd omdat het hele ding te zwaar was.

Terwijl ik verder loop door de tentoonstelling zie ik twee meisjes gniffelen over een paardenmasker, een masker dat gebruikt werd om kwade geesten te verdrijven tijdens begrafenissen, het is mooi hoeveel respect deze objecten afdwingen.

Dat de heiligste schatten uit andere culturen veel respect afdwingen blijkt ook uit de museumwinkel. Hebbedingetjes zover het oog reikt. Schappen die niet onderdoen voor een Xenos, want in het westen toon je waardering en respect door geld er tegenaan te gooien. Ondertussen weet ik na een bezoek weinig over de koloniale tijden zoals ik het op school heb gehad en hoe Nederland alleen maar onder grote internationale druk deze macht opgaf. Hoe het kolonialisme nog steeds doorgaat, sterker dan ooit, door financiële afhankelijkheid worden de machtsverhoudingen van toen nog altijd in stand gehouden en deze musea zijn getuige ervan hoe wij in het westen ons nog altijd superieur voelen.

Ik ging zoeken naar een Nederland museum ergens in de koloniale gebieden waar ze in de museumshop Erasmus klompen verkopen en waar ze het gestolen hoofd van een westerse godheid in een vitrine hebben staan. Met een bestekset van de HEMA in de vitrine daarnaast om onze eetgewoontes te laten zien. Wat wij doen bij begrafenissen, Grafzerken die van begraafplaatsen over heel Nederland zijn gehaald speciaal voor deze vaste collectie. Ik kon niks vinden.

Wij als westerlingen vertellen momenteel een verhaal dat niet aan ons is om te vertellen.
Het verhaal dat verteld zou moeten worden is ons koloniale verhaal. Het verhaal van uitbuiting, genocide en diefstal en hoe wij daar nog steeds de vruchten van plukken. Voor dit verhaal hebben wij andermans schatten niet nodig, misschien is het tijd om ze terug te geven en ons daadwerkelijk te excuseren.