Hoe groen zijn onze musea?

Het klimaat is hot topic. Initiatieven als de People’s Climate March en het Klimaatkonijn schieten uit de grond. Ondertussen bieden duizenden mensen mee om #Hemweg te krijgen, ruilen bewoners van Amsterdam Noord en Oost hun gescheiden afval in voor kortingsmunten en werd GroenLinks afgelopen verkiezingen de grootste partij in Amsterdam. Langzaamaan beginnen we allemaal door te krijgen dat er iets moet veranderen. Hierbij wordt vaak gekeken naar wat de regering en grote commerciële bedrijven kunnen betekenen. Maar wat doen Amsterdamse musea eigenlijk? Hoog tijd om onze culturele instellingen eens onder de loep te nemen!

Al na enkele minuten door te hebben gebracht op Google blijkt dat ik mijn vraag kan beantwoorden met: véél! Vergeleken met andere musea wereldwijd mogen Amsterdamse musea gerust koploper genoemd worden in de race tegen klimaatverandering. Dat is ook niet zo gek aangezien Amsterdam op de elfde plaats staat in de Sustainable Cities Index, een onderzoek gericht op duurzaamheid in steden over de hele wereld. Naast de meest voor de hand liggende maatregelen zoals het plaatsen van zonnepanelen en Tl-verlichting vervangen door LED lampen - in het Rijksmuseum vind je er een half miljoen! - gebeuren er veel bijzondere dingen in Amsterdam, maar is er ook zeker ruimte voor verbetering.

Een aspect van duurzaamheid waar al veel aandacht aan is geschonken in de Amsterdamse musea is energie. Vrijwel alle grote culturele instellingen - het Rijksmuseum, EYE, het Stedelijk Museum en het Van Gogh Museum – maken gebruik van een warmte-koudeopslag waarbij energie wordt opgeslagen onder de grond. Een bijzondere vorm van isolatie is te vinden bij NEMO. Sinds de zomer van 2013 heeft het gebouw het Natuurdak met 17.500 planten en kruiden. Dit stukje natuur op grote hoogte zorgt voor een betere isolatie van het gebouw en minder energieverbruik, maar wat de musea in de Plantagebuurt hebben voortgebracht is pas echt een ingenieus staaltje rocket science.

Omdat musea een constante temperatuur moeten hebben moeten zalen voortdurend gekoeld of verhit worden. Hierdoor verbruiken musea behoorlijk veel energie. Voor dit probleem heeft Museum de Hermitage met het project Tussen Kunst en Kas een oplossing gevonden. De Hermitage geeft namelijk haar gevangen warmte aan de tropische kassen van de Hortus Botanicus. Bij het gebruiken van deze warmte komt vervolgens kou vrij die de Hermitage weer gebruikt om het museumgebouw te koelen. Behoorlijk vernuftig, nietwaar? Het project werd dan ook met de Duurzaam Erfgoed Prijs 2016 bekroond.

Duurzaamheid als onderwerp voor programmering zelf is een invalshoek die in Amsterdam wel te vinden is, maar helaas niet vaak centraal staat. Enkele voorbeelden zijn de Green Film Making masterclasses die EYE de afgelopen jaren heeft gehost en de Innovatiezaal in NEMO. In deze zaal is op dit moment de Smart Technology tentoonstelling te zien over duurzame innovaties op het gebied van licht, transport en elektriciteit. Ook ARCAM, het Architectuurcentrum van Amsterdam, schenkt in lezingen aandacht aan het milieu met thema’s als “De CO2-neutrale samenleving” en “Bouwen voor Biodiversiteit”. Verder bracht het Stedelijk Museum vorig jaar social design onder de aandacht in de groepstentoonstelling Dream Out Loud. Maar eerlijk is eerlijk: het duurzaamheidsthema leent zich niet echt lekker voor de meeste musea, die zich vooral op historische beeldende kunst focussen.

Een zeer cruciaal, maar helaas vaak vergeten onderwerp in de race tegen klimaatverandering is voedsel. Met name de veehouderij heeft namelijk een erg slechte impact op het klimaat. Om die reden heb ik een duurzaamheidscheck uitgevoerd waarbij ik alle gerechten van alle menukaarten van alle museumcafés in Amsterdam heb bestudeerd. Een behoorlijke klus. Helaas valt het op dat de gerechten die museumcafés voorschotelen vaak verre van milieubewust zijn. De meerderheid van de gerechten bestaat uit vlees- en/of visgerechten. Gelukkig is op elke kaart minstens één vegetarisch gerecht te vinden, maar helaas bijna nooit een veganistisch gerecht.

Het meest milieubewuste café op de lijst is Mediamatic ETEN dat een volledig veganistische kaart heeft - op een paar visgerechten van vissen die zij vangen in Amsterdamse wateren na. Ook maken zij gebruik van biologische en lokale producten. Mediamatic wordt gevolgd door Café de Bazel (Stadsarchief Amsterdam) dat meerdere veganistische gerechten op de kaart heeft staan en het koosjer café van het Joods Historisch Museum dat geen vleesgerechten serveert. Wat mij behoorlijk tegenvalt is dat de menukaarten van het Stedelijk Museum en het Rijksmuseum – vaak pioniers in vele opzichten – een erg milieuonvriendelijke kaart hebben. Met name op de dinerkaart zijn vegetarische gerechten sterk in de minderheid. In Restaurant Stedelijk krijgen kinderen zelfs niets anders dan vlees met frietjes voorgeschoteld. Daar kan nog een hoop veranderen!

Waar ook nog een hoop kan veranderen is op het gebied van afvalscheiding en -verwerking. Hier liggen gelukkig ook al zeer mooie ambities. Een heel bijzonder duurzaam initiatief is Zero Waste Expeditie Plantage, een plan van het Scheepvaartmuseum, NEMO, Koninklijk Theater Carré en nog acht andere culturele instellingen in de Plantagebuurt om hun afval te gaan vervoeren per boot. De komende jaren zal onderzocht worden hoe energiezuinige boten het beste kunnen worden ingezet om al het afval - zo’n 740 ton per jaar - naar verzamelpunten te vervoeren. Het plan bespaart 45 vuilniswagenritten per week en zorgt zo voor schonere lucht en een leefbaardere buurt. Ook zullen de instellingen hun afval beter gaan scheiden zodat ze in 2021 helemaal zero waste zijn. Het afvalplan is het resultaat van een samenwerkingsverband gericht op duurzaamheid tussen culturele instellingen in en rond de Plantagebuurt. Het verband genaamd ‘De Plantage Amsterdam, het groene museumkwartier’ ging in 2011 van start en belooft nu al veel goeds voor de toekomst.

Naast dat musea zelf acties ondernemen om duurzamer te worden, worden ze ook vaak geholpen door externe instanties. Zo heeft de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland samen met de gemeente Amsterdam in 2015 de zeven grootste musea van Amsterdam laten meten volgens de BREEAM-nulmeting, wereldwijd de meest gebruikte methode om de duurzaamheidprestaties van een gebouw te meten. Sinds 2016 worden de musea op verzoek van de Museumvereniging ondersteund bij de duurzaamheidsmaatregelen die volgden op de meting. Aanleiding hiervoor was het Van Gogh Museum dat in 2014 als eerste museum ter wereld het BREEAM-NL In-Use keurmerk heeft behaald. Het museum had vanaf de laatste verbouwing namelijk veel geïnvesteerd in duurzaamheid. Wat niet veel Amsterdammers weten is dat het Van Gogh Museum hiermee tot duurzaamste museum ter wereld is benoemd. Zo’n innovatief museum in onze stad: daar mogen we als Amsterdammers best trots op zijn!

Hoewel het nog wel even zal duren voordat alle Amsterdamse musea net zo duurzaam zijn als het Van Gogh Museum, kunnen we allemaal met een gerust groen hart concluderen dat de musea zeer actief en bewust klimaatactie ondernemen en dat de meeste musea ook al grote stappen hebben gezet. Eerlijk toegegeven, als de groten uit museumland, het Rijks, het Stedelijk en het Van Gogh, niet recent verbouwd waren en relatief nieuwe gebouwen als EYE en NEMO zich amper met duurzaamheid hadden bezig gehouden had de totaaluitkomst van mijn artikel er ook heel anders uit kunnen zien. Gelukkig is dit niet het geval. De grootste musea maken het meeste verschil en daar zijn zij zich van bewust. Toch vind ik dat de samenwerkingen tussen de kleinere culturele instellingen, zoals die tussen de Hermitage en de Hortus tot nu toe de meest bijzondere initiatieven hebben opgeleverd.

Hopelijk zullen er in de toekomst nog vele initiatieven volgen die van onze stad een leefbaardere plek maken. Vooral op het gebied van voedsel moet er bijvoorbeeld nog veel veranderen. We zijn er nog niet, maar als het aan de musea in Amsterdam ligt haalt Nederland de doelstellingen van het klimaatakkoord van Parijs met gemak. We mogen dan wel een relatief kleine hoofdstad zijn; grote verschillen maken we wél!